عوامل مولد و ساز و کار تولید شیرابه‌های قندی (مان) در ایران

مان‌ها (شیرابه‌های قندی) به عنوان یکی از محصولات فرعی مراتع و جنگل‌ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند. تنوع اقلیمی و پوشش غنی فون و فلور در کشور ایران سبب ظهور مان‌هایی منحصر به فرد با فرمولاسیون خاص و مکانیسم تولید پیچیده شده که از قدیم‌الایام مورد توجه حکمایی چون ابن سینا قرار داشته و اثرات متنوع و شفابخش آن‌ها در طب سنتی کاربرد داشته است. مان‌های مهم ایران عبارتند از: گزانگبین که حاصل فعالیت پسیل گز با نام علمی Cyamophila dicora Login. بر روی نوعی گونBoiss & Hausskn. Astragalus adscendens است. ترنجبین حاصل فعالیت حشره‌ای جوربال Poophilus nebulosus Leth. بر روی گیاه خارشتر با نام علمی Alhagi camelorum Fisch. است. گز شهداد حاصل فعالیت نوعی سن با نام علمی Tuponia subaltera Drop. و حشره‌ای جوربال متعلق به جنس Euscelis spp. به صورت دانه‌هایی از روی انشعابات جوان دو گونه گز به نام‌های Tamarix gallica L. وL. T. gemanica است. گز علفی نیز حاصل فعالیت دو گونه شته به نام‌های Del. Thelaxes suberi وHart. Tuberculoides annulatus در روی برگ گونه‌هایی از بلوط از جمله Quercus brantii Lindi. و Q.infectoria Oliv. است. شکر تیغال، حاصل فعالیت سخت بالپوشانی از جنس Larinus spp. بر روی گونه‌های چندی از جنس Echinops متعلق به خانواده کاسنی به ویژه گونه‌های E.robustus Bunge. و E.persicus Stev. است. شیر خشت، بر اثر فعالیت حشره پوست‌خوار .Scolytus rugolosus Mull به صورت ترشحات شبنم مانند بر پوست درختچه‌هایی از جنس Cotoneaster متعلق به خانواده گل سرخیان با نام علمی Cotoneaster numularia Fisch. و C.numularioides Pojark. به وجود می‌آید. بید خشت یا بید انگبین، از انشعابات جوان گونه‌هایی از جنس بید به نامSalix spp. حاصل از فعالیت شته سیاه بید با نام علمی Gmel. Tuberolachnus salignus به وجود می‌آید. بهره‌برداری اصولی و پایدار از این منابع ارزشمند و در مواردی منحصر به مناطق خاص در ایران، مستلزم شناخت علمی گونه‌های مولد و تعیین مکانیسم تولید آن‌ها است و مقاله حاضر به عوامل و مکانیسم تولید مان‌های ایران می‌پردازد.